ΖΑΜΑΝΤΑΣ

« ΖΑΜΑΝΤΑΣ »

ΙΔΙΑΙΤΕΡΟΣ ΠΑΡΑΔΟΣΙΑΚΟΣ ΧΟΡΟΣ   ΤΗΣ ΠΕΝΤΑΠΟΛΗΣ ΣΕΡΡΩΝ

Εισαγωγή

 Η Πεντάπολη (Σαρμουσακλή) Σερρών είναι το κεφαλοχώρι των πέντε Νταρνακοχωρίων: του Νέου Σουλίου (Σουμπάσκιoϊ), του Αγίου Πνεύματος (Βεζνίκου), του Χρυσού (Τοπόλιανη) και του Εμμανουήλ Παπά (Ντοβίστα). Βρίσκεται ΝΑ της πόλης των Σερρών και απέχει από αυτή 13 χιλιόμετρα.
Ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της περιοχής αυτής είναι η κοινή ντόπια καταγωγή των κατοίκων και η ομιλούμενη γλώσσα που χαρακτηρίζεται για τις ιδιομορφίες της, στο τυπικό, στην προφορά και στον τονισμό. Η ιστορία της είναι συνυφασμένη με την ιστορία γενικότερα της Μακεδονίας και γνώρισε τους ίδιους κατακτητές που απείλησαν την πολύπαθη ευρύτερη αυτή περιοχή.
Η λαϊκή παράδοση της Πεντάπολης θέλει η ημέρα της Ζωοδόχου Πηγής, πρώτη Παρασκευή μετά το Πάσχα, να γιορτάζεται κάθε χρόνο στο παρεκκλήσι της Αγίας Παρασκευής, με διήμερο πανηγύρι.
Η γιορτή αρχίζει το απόγευμα της Πέμπτης με αποκορύφωμα των λαϊκών εκδηλώσεων, τον τοπικό χορό «Ζάμαντα», που χορεύεται με ζουρνάδες και νταούλια και ξέχωρη λεβεντιά από τους συγχωριανούς μας.
Το τελετουργικό της γιορτής και του εθίμου σας το περιγράφω όπως ακριβώς ακολουθείται εδώ και πάρα πολλά χρόνια.

Η γιορτή της Ζωοδόχου Πηγής – Περιφορά των ιερών εικόνων.

Το πρωί της ημέρας αυτής, αφού ψαλεί ο όρθρος στον κεντρικό Ιερό Ναό του Αγίου Αθανασίου ακολουθεί η τέλεση της Θείας Λειτουργίας στο παρεκκλήσι της Αγίας Παρασκευής. Εκεί είναι και ο ειδικά διαμορφωμένος χώρος της λαϊκής πανήγυρης, η οποία αρχίζει από το απόγευμα της παραμονής (Πέμπτη) και τελειώνει αργά το βράδυ της ημέρας της Ζωοδόχου Πηγής (Παρασκευή).

Μόλις τελειώσει η Θεία Λειτουργία, νέοι του χωριού παραλαμβάνουν τις ιερές εικόνες από τον πολιούχο Αγιο Αθανάσιο, τα δύο παρεκκλήσια, την Αγία Παρασκευή και Αγία Βαρβάρα, καθώς και από τα τρία εξωκλήσια, του Προφήτη Ηλία, του Αγίου Γεωργίου και του Αγίου Νικολάου. Αφού τις στολίσουν με κεντητά πολύχρωμα υφάσματα, «καρέδες» και λουλούδια των αγρών, τις επωμίζονται και σχηματίζουν θρησκευτική πομπή.

Της πομπής προηγούνται η φιλαρμονική του χωριού (τα νεότερα χρόνια), θρησκευτικά λάβαρα και εκκλησιαστικά εξαπτέρυγα^. ακολουθούν οι νέοι με το λάβαρο της Αναστάσεως και τις ιερές εικόνες στολισμένες στους ώμους των, οι ιερείς με τους ψάλτες και τις εκκλησιαστικές επιτροπές της εκκλησίας, των παρεκκλησίων και των εξωκλησιών.

Αμέσως μετά, ακολουθούν όλοι οι κάτοικοι του χωριού με αναμμένες λαμπάδες. Η πομπή συνοδευόμενη από κωδωνοκρουσίες των εκκλησιών κατευθύνεται στο παρεκκλήσι της Αγίας Βαρβάρας στο οποίο αφού φτάσει, ο ιερέας «διαβάζει Αγιασμό» και οι νέοι περιφέρουν τις άγιες εικόνες τρεις φορές γύρω από την εκκλησία. Έξω δε από τις πόρτες των σπιτιών, από τα οποία διέρχεται η θρησκευτική πομπή, καίγονται θυμίαμα και κεριά.
Στη συνέχεια οι νέοι με τις εικόνες και μαζί τους ο ιερέας ανεβασμένος σ’ ένα περήφανο και δυνατό άλογο, το οποίο είναι στολισμένο, φορώντας το επιτραχήλιο και κρατώντας με το δεξί του χέρι μια εικόνα κατευθύνεται με ακολουθία πιστών (αγροφύλακας, πρόεδρος και κοινοτικοί σύμβουλοι, εκκλησιαστικοί επίτροποι κ.α)  προς το εξωκλήσι του Προφήτη Ηλία. (Σήμερα η διαδρομή της περιφοράς στην ύπαιθρο του χωριού καθώς και το τελετουργικό έχουν συντομευτεί).
Από εκεί κατευθύνονται μέσο των πηγών του «Καφενέ» στον Άγιο Γεώργιο και περνώντας από τον «Άϊ Βλάση» φτάνουν στον Άγιο Νικόλαο. Σε κάθε εκκλησία γίνεται θρησκευτική τελετή και περιφέρονται τρεις φορές οι εικόνες. Από τον «Άϊ Νικόλα», η πομπή κατευθύνεται και περιοδεύει στην αγροτική περιοχή του χωριού. . Όπου υπάρχουν πηγές ή τρεχούμενα νερά, η εικόνα της Ζωοδόχου Πηγής εμβαπτίζετε από αυτόν που την φέρει, τρεις φορές στο νερό.
Σε ορισμένα μεγάλα σταυροδρόμια με προσανατολισμό τα τέσσερα σημεία του ορίζοντα,(σχηματίζοντας νοητά το σημείο του Σταυρού), όπως στη «Ζαγγαριάνη», στα «Τόπια», στο «Ντίκιλτάς(ι)», στον «Περιστεριό», καθώς και σε όλα τα παρεκκλήσια και εξωκλήσια, ο ιερέας δέεται προς τον Επουράνιο Κύριο «υπέρ προστασίας της κωμοπόλεως ταύτης και των κατοικούντων εν αυτής» , για ευγονία και ευκαρπία της γης.
Κατά τις δεήσεις αυτές, ο ιερέας τοποθετεί, θάβοντας μέσα στη γη, ή στον κορμό παλαιού – γερού (εύρωστου) δέντρου «προσφορά» (αγιασμένο αντίδωρο) από τη Θεία Λειτουργία ή όπως λέγεται «Ύψωμα». Στο παρεκκλήσι της Αγίας Παρασκευής το «Ύψωμα» τοποθετείτε στη βάση του ίδιου (κομμένου αιωνόβιου δένδρου  σήμερα) κορμού όπως τα παλιά χρόνια.

Με την τελετή αυτή και το ‘’Σταύρωμα’’ της περιοχής του χωριού, θωρακίζεται και ‘’μπολιάζεται’’ όλη η περιοχή και η γη μας, ώστε να είναι προστατευμένες από διάφορες συμφορές* – φυσικές καταστροφές και να δίνει καλή σοδειά.  (Παλαιότερα εκτός από της παραπάνω αναφερόμενες περιοχές, ο ιερέας και οι εικόνες περιφέρονταν και στις περιοχές του χωριού «Μαγειριό», «Βαθιά στράτα», «Τρεις μύλοι»).
Συνηθίζεται, κατά την περιοδεία του παπά και της ακολουθίας του στον κάμπο, να ‘’προγεύουν’’ (γευματίζουν)  στην φύση. ( Για το σκοπό αυτό προσφερόταν  από κάποιον ‘’τσέλιγγα’’ αμνοερίφιο το οποίο σφάζονταν και ψηνόταν για την ημέρα αυτή ).
Πρέπει να σημειωθεί ότι όλες οι αναφερόμενες περιοχές με τα τοπωνύμιά τους αποτελούσαν βιότοπους της περιοχής με πλούσια βλάστηση και τρεχούμενα νερά. Σήμερα ελάχιστα δείγματα του φυσικού περιβάλλοντος του χωριού μας υπάρχουν και αυτά οδεύουν προς εξαφάνιση.
Αφού γίνει κατά τον τρόπο αυτό η περιφορά, στους αγρούς του χωριού και μόλις φτάσει η πομπή στην τοποθεσία «Περιστεριός», κατευθύνεται στην Αγία Παρασκευή. Εκεί την υποδέχονται συγκεντρωμένοι οι κάτοικοι με κωδωνοκρουσίες (και πυροβολισμούς στον αέρα παλαιότερα*). Μετά την περιφορά των εικόνων γύρω από την εκκλησία σχηματίζεται μεγάλη πομπή, όπως προαναφέρθηκε, η οποία κατευθύνεται στον Ιερό Ναό του Αγίου Αθανασίου. Εκεί, αφού περιφερθούν και πάλι οι εικόνες, τοποθετούνται από τους νέους στις θέσεις τους.

* Σημείωση : Διηγήσεις παλαιών κατοίκων που μεταφέρθηκαν σε αυτούς από τους προπάππους τους, λένε ότι τα πολύ παλιά χρόνια, κατά την  εποχή της Οθωμανικής κυριαρχίας είχε ενσκήψει στην περιοχή επιδημία ευλογιάς που θέριζε τους κατοίκους. Για την αντιμετώπισή της ζητήθηκε η συνδρομή των μοναχών του Αγίου Όρους. Ομάδα μοναχών μετέφερε στην περιοχή την ιερά εικόνα της Αγίας Ζώνης για προσκύνηση και λιτάνευση από τους χριστιανούς. Η ενέργεια αυτή είχε σαν αποτέλεσμα να εξαλειφθεί η αρρώστια από τους χριστιανούς και να προσβάλλει τους Οθωμανούς που υπήρχαν εκεί. Όσοι από αυτούς γλίτωσαν από την αρρώστια εγκατέλειψαν την περιοχή και έτσι οι χριστιανοί απαλλάχτηκαν  από τους τυράννους τους.
Από τότε μπορεί να επικράτησε και το έθιμο της περιφοράς των  ιερών εικόνων στην περιοχή. Στης τοποθεσίες που περιφερόταν παλιότερα αλλά και  σήμερα οι εικόνες, υπήρχαν μέχρι και πρόσφατα  και πιθανόν να υπάρχουν εάν αναζητηθούν θεμέλια οικιών και άλλων οικιακών ή αγροτικών αντικειμένων που μαρτυρούν ότι εκεί υπήρχαν οικισμοί. Η παρουσία δε των  υπαρχόντων σήμερα εξωκλησιών τα οποία αναφέρονται και σε επίσημες  απογραφές του 14^ου αιώνα σε αρχειακό οθωμανικό υλικό, καθώς και η αναφορά των κατοίκων για μια μικρή εκκλησία αφιερωμένη στην Αγία Αικατερίνη, που υπήρχε στην περιοχή «Αγκαθούδες στράτα» κοντά στον «Περιστεριό» και άγνωστο γιατί δεν διασώθηκε, ενισχύουν την παραπάνω άποψη.

Ο ιδιαίτερος παραδοσιακός χορός του « Ζάμαντα »

Αφού τελειώσει η περιφορά των εικόνων όλοι συγκεντρώνονται στην πλατεία της Αστυνομίας.
Ο χώρος αυτός τα πολύ παλιά χρόνια αποτελούσε το κέντρο (ακρόπολη) των γύρω οικισμών και εδώ βρισκόταν η κατοικία του άρχοντα της περιοχής [Μπεϊλικ(ι)]. Στην πλατεία αυτή ακολουθεί λαϊκό πανηγύρι που ανοίγει με το χορό του «Ζάμαντα» κατά τη διάρκεια του οποίου χορεύουν όλοι γέροι και νέοι και τελειώνει όταν κάποιος, συνήθως από τους προύχοντες φωνάζει: Αϊντε κάηκαν τ’ αρνούδια (αρνιά). Αυτό σημαίνει ότι όλοι οι κάτοικοι με τους φιλοξενούμενους πρέπει να πάνε για φαγητό και το απόγευμα να συνεχίσουν το γιορτασμό.

Για τις ρίζες του εθίμου αυτού και ιδιαίτερα του χορού «Ζάμαντα» υπάρχουν διάφορες εκδοχές.
Σε μία από αυτές η φαντασία των απλοϊκών κατοίκων της περιοχής έπλασε ένα μύθο. Δημιούργησε ένα φανταστικό αχόρταγο τέρας – δράκο τη «Λάμια». Αυτή φύλαγε το «τρανό σουλνιάρ(ι)» δηλαδή μια πηγή νερού με βρύσες, με αποτέλεσμα οι κάτοικοι να φοβούνται να πάρουν νερό και να είναι έτσι καταδικασμένοι σε λειψυδρία. Ερχεται λοιπόν ο γενναίος ήρωας – το δυνατό παλικάρι – το αρχοντόπουλο της περιοχής – ο «Ζάμαντας» και σκοτώνει το θεριό την «Λάμια ή δράκο» και το πολύτιμο νερό πλημμυρίζει με ζωή τη γύρω περιοχή.
Μια άλλη εκδοχή που προκύπτει από την μελέτη της ιστορικής παράδοσης και τον πλούτο των δημοτικών τραγουδιών μας ως Ελληνικό έθνος, μας παραπέμπει στις επικές διηγήσεις άλλων εθνών της ανατολής. Συναντούμε  θέματα με μονομαχίες και σκληρές πάλες μεταξύ πατέρα και γιού ή αδελφιών που λόγω αιχμαλωσίας ή άλλων τραγικών και δύσκολων συνθηκών που επικρατούσαν δεν γνωρίζονταν μεταξύ τους και μονομαχούσαν μέχρι θανάτου του ενός. Στα ακριτικά τραγούδια, επίσης έχουμε τον θάνατο του Διγενή μετά από σκληρή πάλη με τον Χάρο και άλλες παραλλαγές τέτοιων τραγουδιών όπως ‘’το πάλεμα του Τσαμαδού με τον γιο του’’.(Νικ. Γ. Πολίτης. Δημοτικά τραγούδια. Εκλογαί από τα τραγούδια του Ελληνικού λαού. Αθήναι, εκδόσεις Ιστορική Έρευνα). Πιθανόν το τραγούδι του ‘’Ζάμαντα’’ να αποτελεί μια παραλλαγή αυτών των τραγουδιών.
Ίσως όμως να αποτελεί και κάποιο παρόμοιο πραγματικό γεγονός που συνέβη στην περιοχή και έτσι θέλουν να το αισθάνονται, να το βιώνουν και να το μεταφέρουν από γενιά σε γενιά οι άνθρωποι του χωριού.
Μία εκδοχή που προέρχεται από διηγήσεις παλαιών κατοίκων φαίνεται να ενισχύει την άποψη αυτή. Έχει τις ρίζες της στην περίοδο παρακμής του Βυζαντίου και της κυριαρχίας των Οθωμανών. Όταν οι κάτοικοι του χωριού γιόρταζαν χορεύοντας και πανηγυρίζοντας μετά την Ανάσταση τον ερχομό της άνοιξης έτσι όπως συνήθιζαν να κάνουν πολλά χρόνια, τότε οι αλλόθρησκοι κατακτητές με διάφορα προσχήματα προκαλούσαν τους χριστιανούς δημιουργώντας πολλές φορές σοβαρά επεισόδια. Αυτό είχε σαν αποτέλεσμα να σταματούν οι θρησκευτικές και λαϊκές εκδηλώσεις «Χαλνούση του παναήρ(ι)» η προσμονή των οποίων και η προετοιμασία για αυτές ήταν ιδιαίτερα σημαντικές για τη ζωή ολόκληρου του χωριού.
Κατά τη διάρκεια λοιπόν ενός τέτοιου μεγάλου πανηγυριού όλος ο κόσμος ήταν πιασμένος στο χορό «τρία κάτια χουρός γένουνταν» δηλαδή χόρευε τόσος κόσμος ώστε να έχουν σχηματιστεί τρεις ομόκεντρες κυκλικές σειρές με την ελπίδα πως αυτή τη φορά το πανηγύρι τους θα ολοκληρώνονταν έτσι όπως το ήθελαν. Ξαφνικά όμως αντιλαμβάνονται να ανηφορίζει και να πλησιάζει το βάρβαρο μπουλούκι των άπιστων Οθωμανών. Εξαγριωμένοι αυτοί χτυπώντας και βρίζοντας τους κατοίκους ήθελαν και πάλι να τους «χαλάσουν» τη γιορτή. Ηταν γνωστή αυτή η τακτική ορισμένων βαθμοφόρων Οθωμανών προς τους Χριστιανούς διαφόρων περιοχών με σκοπό να τους εξαναγκάσουν σε εξισλαμισμό ή να επωφεληθούν από αρπαγές φόρων και περιουσιών.
Να όμως που ένας λεβέντης δεν ανέχτηκε τις αφόρητες προκλήσεις και τραμπουκισμούς των απίστων και ξεπετάχτηκε μέσα από το πλήθος που ήταν συγκεντρωμένο – ένα δυνατό και ψυχωμένο παλικάρι. Ηταν γιος μιας χήρας μάνας και προτάχθηκε για να αναμετρηθεί στην προκλητική πρόσκληση του Οθωμανού αρχινταή που δρούσε στην περιοχή. Αυτός ο βάρβαρος Οθωμανός ήταν γνωστός, ή τον αποκαλούσαν με το όνομα «Ζάμαντα» (πιθανόν η ονομασία αυτή να προήλθε από τις οθωμανικές λέξεις Jantarma = χωροφύλακας και Jantarmalik = το επάγγελμα του χωροφύλακα – νταηλίκι – τραμπουκισμός).
Άρχισαν τότε να χτυπιούνται κάτω από τα τρομαγμένα και ανήσυχα βλέμματα όλων και τις σπαρακτικές παρακλήσεις της μάνας. Ο αγώνας όμως ήταν άνισος για το νέο γιατί με δόλιο τρόπο (κρατούσε ο Ζάντας δεντρί ξεριζωμένο, λέει ο στίχος του τραγουδιού) κατάφερε να τον χτυπήσει θανάσιμα. Το τι επακολούθησε τότε μπορούμε να το φανταστούμε. Στην αρχή πανικός και ξεφωνητά του πλήθους, καθώς έβλεπαν το παλικάρι που ξεψυχούσε πλημμυρισμένο στα αίματα στη σπαρακτική αγκαλιά της μάνας του.

Οι βάρβαροι αναστατωμένοι από την ανέλπιστη αυτή τη φορά εξέλιξη της επιδρομής τους αποχωρούσαν βιαστικά φοβούμενοι κάποιο επεισόδιο αντεκδίκησης.
Το σοβαρότατο και δυσάρεστο αυτό γεγονός μαθεύτηκε σε όλη την περιφέρεια και πιθανόν να αποτέλεσε αιτία για εντονότατες διαμαρτυρίες προς το Σουλτάνο της Υψηλής Πύλης. Για να αποφύγουν οι κατακτητές αντιδράσεις και επεισόδια παρεχώρησαν προς τους κατοίκους ιδιαίτερα προνόμια ελευθερίας, ιδιοκτησιών, φόρων κλπ. Από τότε αρχίζει για τον τόπο μια καλύτερη ζωή. (Η περιοχή σε απογραφές του 13^ου – 14^ου αιώνα έχει σημαντικό οικονομικό ενδιαφέρον και ειδικό ιδιοκτησιακό καθεστώς, έναντι της Οθωμανικής αυτοκρατορίας).
Σε ανάμνηση της θυσίας του νέου και ως ελάχιστο φόρο τιμής οι άνθρωποι του χωριού μετέβαλαν τα συναισθήματά τους σε λόγο (τραγούδι), κίνηση και μελωδία προϊόντα της λαϊκής δημιουργίας. Έτσι η λαϊκή μούσα θέλοντας να υμνήσει το γενναίο παλικάρι δημιουργεί στίχους και τραγουδά το «Ζάμαντα».

           «  Ο Υ    Ζ Α Μ Α Ν Τ Α Σ  »

Του παναϋρι  γένιτι¹
μιγάλου παναϋρι.
Αράδα² κάντιν³ άρχουντις
αράδα κι παπάδις.

Αράδα κι φτουχουλουγιά
στουν ήλιου, στουν προυσήλιου⁴.
Σν΄αράδα τ΄αρχουντόπουλα
μι χέρια σταυρουμένα.

Διψούν οι μάνις  για  νιρό
κι τα πιδιά για γάλα.
Όλνοι του Θιό παρακαλούν,
τουν Κύριου δοξάζουν.

Κύριι μην έρθει ου Ζάμαντας
χαλνά του παναϋρι.
Κι λόγου δεν επλήρουσι
κι συντυχιά δεν του’χι.

Κι ου Ζάμαντας απόφτασι⁵
σαν φίδι πυρουμένου.
Κρατεί δεντρί στου χέρι του
δεντρί ξιριζουμένου.

Βάζει τιλάλ(ι)⁶ κι φώναξι
στη μέσ(η) στου παναϋρι.
Ποιος είνι άξιους κι άγουρους,⁷
ποιος είνι παλικάρι.
να βγη για να παλαίψουμι
στη μέσ(η) στου παναϋρι.

Κανείς δεν ‘ πιλουγήθηκι⁸
Απ΄ όλ(ου) του παναϋρι.

Μόν΄ τσ΄ χήρας γιος ‘ πλουγήθηκι
τσ΄ χήρας του παλικάρι.

Ιβγήκι κι πινεύτικι⁹
μέσα στου παναϋρι.

Ιγώ μι άξιους κι άγουρους
Ιγώ ‘ μι παλικάρ,
να βγω για να παλαίψουμι
στη μέσ(η) στου παναϋρι.

Κάτσι πιδίμ΄ μη πιάνισι
μι Ζάμαντα μη βγαίνεις.

 Ιψές¹⁰ κι σι ουνειρεύτηκα
χαμνό¹¹ νειρου σι είδα.
Είδα τουν ουρανό θουλό
κι τ’  άστρα ματουμένα¹.

Μι του θηρίου πιάστικι
μι του θηριό παλεύει.
Απ΄τα μαλλιά τουν άρπαξι
στα μάρμαρα τουν κρούει¹³.

Γιμίζ΄ου τόπους γαίματα
τα μάρμαρα κουμμάτια.

Κι η μάνα του τουν έκλιγι
κι μάνα του τουν λέει.

 Δεν σ΄ ίλιγα  ν-ιγώ,  ν-ιγιέ  μ΄
ν-ιγιέ μ΄ νι-παλικάρι  μ΄,
μι Ζάμαντα μη πιάνιση,
σ΄του παναϋρ’  μη βγαίνεις

Γιατί πιδί μ΄ δεν μι άκουσις
του όνειρου που σ΄ είδα.

Έχασις τώρα τα νιάτα σου
και την παλικαριά σου.

Η λαϊκή ψυχή και ο αυθορμητισμός των ανθρώπων συνθέτει ένα ιδιαίτερο ρυθμό και κινητικό μοτίβο που συνοδεύουν το «Ζάμαντα». Οι πρωτοστατούντες στο χορό είναι όλοι με τις τοπικές γιορτινές φορεσιές τους.
Οι άντρες μπροστάρηδες πάντα στο χορό του «Ζάμαντα» με το λευκό γαρίφαλο στο πέτο πριν σύρουν το χορό βγάζουν με περηφάνια το προικιάτικο μαντήλι της μάνας και το ανεμίζουν.
Οι γυναίκες φορούν και αυτές την επίσημη φορεσιά τους. Το μεταξωτό φουστάνι με την κεντητή ποδιά. Στο κεφάλι φορούν μαντηλοδέση μεταξωτό και στο δεξί αυτί στερεώνουν τη «Φαντακιά» (μερικά ανθισμένα αγριολούλουδα τα οποία συνήθιζαν να στέλνουν τα παλικάρια προς τις ελεύθερες κοπέλες ως ένδειξη συμπάθειας και κρυφού πόθου). Στη μέση τους έχουν πιασμένο στη ζώνη μεταξωτό μαντήλι και στο στήθος κρεμασμένες χρυσές αλυσίδες σε διπλές και τριπλές σειρές με τις χρυσές ντούμπλες και τα φλουριά (ένδειξη κοινωνικής και οικονομικής καταγωγής).
Τα χρώματα που κυριαρχούν στις φορεσιές το βαθύ μπλε, το βυσσινί, το πράσινο, το μοβ, το μπορντό, το βιολετί, όλα σε επιβλητικές σκούρες αποχρώσεις και μεταξωτή ύφανση.
Τα όργανα, οι ζουρνάδες και το νταούλι ορίζουν με χαρακτηριστικούς ήχους το ξεκίνημα και ο ‘’ζάμαντας’’ αρχίζει. Ο ρυθμός του αργός, βαρύς, λεβέντικος, περήφανος, καρτερικός.
Ο νταουλτζής, πάντα κοντά και μπροστά από τον πρώτο χορευτή σε μια περίεργη μυσταγωγική κινητική και ρυθμική επικοινωνία. Λίγο πιο πίσω πάντα οι ζουρνάδες, παίζοντας την αργή μελωδία του ‘’ζάμαντα’’, συντελούν στη δημιουργία μιας εκστατικής ατμόσφαιρας. Τα βλέμματα και η προσοχή όλων στραμμένα στον ιδιαίτερο αυτό χορό. Τον χορεύουν μόνο άντρες. Πρώτοι ξεκινούν το χορό οι γεροντότεροι, οι πιο αξιοσεβούμενοι και μερακλήδες κάτοικοι του χωριού και ακολουθούν οι νεότεροι. Αφού χορέψουν οι άντρες που μπορούν τον αργό ζάμαντα, το νταούλι και οι ζουρνάδες δίνουν χωρίς διακοπή πιο γρήγορο ρυθμό και η ατμόσφαιρα αλλάζει. Τον πρώτο λόγο παίρνουν τώρα οι γυναίκες. Πρώτες πιάνουν με περηφάνια και καμάρι οι αρχόντισσες και ακολουθούν οι νεότερες. Είναι τιμή για κάθε κοπέλα να χορέψει μπροστέλα στο χορό στην πλατεία την ημέρα αυτή του «Ζάμαντα». Πιστεύουν ότι η χρονιά θα είναι τυχερή για αυτές.
Οι χορευτικές φιγούρες και κινήσεις του χορού του «Ζάμαντα» είναι και αυτές πολύ ιδιαίτερες. Μόνο ο πρώτος χορευτής σέρνει το χορό πιασμένος με το μαντήλι από το δεύτερο στη σειρά. Ο δεύτερος συνήθως είναι πιο νεότερος ή δυνατότερος για να τον υποβαστάζει με το μαντήλι κατά την εκτέλεση των κινήσεων. Πολλές φορές ο γιος κρατούσε τον πατέρα. Οι υπόλοιποι συνοδεύουν μιμούμενοι κάποιες κινήσεις του πρώτου.
Κάθε πρωτοχορευτής έχει τη δική του χαρακτηριστική χορευτική φόρμα. Αυτοσχεδιάζει και καθιερώνει ένα ιδιαίτερο προσωπικό κινητικό μοτίβο το οποίο ακολουθούν και όσοι απόγονοί του αγαπούν το χορό. Οι κινήσεις του σώματος είναι δυναμικές και ελεύθερες αλλά συγκρατημένες. Χαρακτηριστικά τα βαθιά καθίσματα με λυγισμένα γόνατα και  η αναδίπλωση των ποδιών σε ψηλό ή χαμηλό επίπεδο.
Οι κινήσεις των ποδιών εμπρός αριστερά και δεξιά με πάτημα του εμπρός πέλματος πάντοτε αργά και σταθερά. Το δεξί χέρι πότε τεντωμένο και πότε λυγισμένο στον αγκώνα με την παλάμη ανοιχτή και τα δάχτυλα ενωμένα σε χαιρετισμό. Με ελεύθερες αργές κινήσεις αριστερά, δεξιά και εμπρός λες και παίρνει την εντολή της κίνησης από τον ήχο της λεπτής νταουλόβεργας, ενώ το «τοκμάκι» ο κόπανος του νταουλιού κινεί τα πόδια.
Ο αυτοσχεδιασμός είναι το κυρίαρχο στοιχείο των πρώτων χορευτών σε συνδυασμό πάντα με τους οργανοπαίχτες.
Λίγοι υπήρξαν οι οργανοπαίχτες που είχαν την ικανότητα να συνεκτελούν το «Ζάμαντα» μαζί με τους πρώτους χορευτές και τους ίδιους καλούσαν κάθε χρόνο για το πανηγύρι. Εχουν αναφερθεί τα ονόματα ως καλύτερων οργανοπαιχτών των οικογενειών των Γόρα και Χίντζιου.
Αλλοι τόσοι λίγοι ήταν και αυτοί που μπορούσαν να σύρουν το χορό του ζάμαντα πρώτοι. Εχουν αφήσει εποχή ως άριστοι χορευτές του «Ζάμαντα» και μνημονεύονται μέχρι και σήμερα οι παππούδες Λασπάς Χρήστος, Χατζής Δημήτριος ή Κουτσοφώτας, Τσικαμπάκας Απόστολος, Μπουζούκας Κωνσταντίνος, Τσιλίκας Θεοχάρης Μπαδέκας (Μπαμπάτσης) Γεώργιος, ο μπαρμπα Μαργαρίτης.
Ενα άλλο ιδιαίτερο στοιχείο του χορού «Ζάμαντα» σχετικό με το ρυθμό και τη μελωδία του στίχου του τραγουδιού που προκύπτει από την έρευνα και έχει καταγραφεί είναι το εξής: Ενώ χορεύονταν και χορεύεται μόνο από άντρες όπως έχει περιγραφεί παραπάνω, οι γυναίκες το τραγουδούσαν τα παλαιότερα χρόνια καθιστά, σε συγκεντρώσεις σχόλης με ρυθμό αργού συρτού.
Σημαντικό επίσης στοιχείο που έχει σχέση με την κοινή καταγωγή των Νταρνάκιδων και ενισχύει την άποψη της κοινής διαβίωσης και συνύπαρξής τους σε μια ευρύτερη έκταση της περιοχής μας, πριν την μετοίκησή τους στις σημερινές θέσεις των χωριών, είναι και το εξής.
Έχουν και γιορτάζουν σχεδόν τους ίδιους προστάτες Αγίους.

• Παρόμοιο έθιμο και χορό γιορτάζουν και στο Νέο Σούλι. Του Άγίου Γεωργίου, μετά την περιφορά των  ιερών εικόνων γίνετε αναπαράσταση του εθίμου της ‘’δρακοκτονίας’’ από τον « Άϊ Γιώργη» και απελευθέρωση των υδάτων. Ο πρώτος χορός που χορεύουν είναι αργός. Μερικοί από τους παλιούς κατοίκους έλεγαν ότι ο ‘’Ζάμαντας’’ ήταν παλικάρι από το χωριό τους.
• Στο Χρυσό και το Άγιο Πνεύμα επίσης χορεύουν τον «παλιό χουρό», έναν χορό με πολύ βαρύ και αργό ρυθμό. Πιθανόν η ονομασία του χορού ‘’Ζάμαντας’’ να προκύπτει από τις Οθωμανικές – Τούρκικες λέξεις( Zaman (ουσ.) = χρόνος, καιρός, εποχή ), δηλ. χορός από τα παλιά χρόνια ή της παλιάς εποχής. ’’Πέρασαν χρόνια και ζαμάνια ‘’ συνήθιζαν να λένε οι παλαιοί κάτοικοι στις διηγήσεις τους.

 Επίσης από το σύγχρονο Τουρκικό λεξικό οι λέξεις Zamandas και Zamane (επίθ.) = σύγχρονος, ισόχρονος, σημερινός.

Τα τελευταία χρόνια δυστυχώς ο χορός του ζάμαντα για λόγους πρακτικούς απλοποιήθηκε χωρίς προηγούμενη μελέτη της βαθύτερης υπόστασής του και έχασε την ψυχή του. Αλλοιώθηκαν σχεδόν όλα τα δομικά του στοιχεία. Σε πολλούς Πενταπολίτες δε θυμίζει τίποτα από το «Ζάμαντα» που ακούγαμε και βλέπαμε να χορεύουν οι παππούδες μας.
Σκοπός της ανακοίνωσης της εργασίας μου αυτής είναι να καταγραφεί ο ιδιαίτερος αυτός χορός του «Ζάμαντα» με τα πραγματικά δομικά του στοιχεία. Αυτά που προκύπτουν ύστερα από πολύχρονη μελέτη και έρευνα, συμμετοχική παρατήρηση και διηγήσεις – καταθέσεις μνήμης στην περιοχή από την οποία και κατάγομαι. Αποτελούν δε προϊόντα της λαϊκής δημιουργίας των κατοίκων της Πεντάπολης και εκφράσεις που αντικαθρεφτίζουν την ελληνική ψυχή τους σ’ αυτή τη συγκεκριμένη εκδήλωση.
Πρέπει όλοι να τον διδάσκουμε στα παιδιά μας, όπως και όλα τα ήθη και έθιμα του τόπου μας και να τα αγκαλιάζουμε με την παρουσία και την συμμετοχή μας σε αυτά. Μόνο έτσι θα διασωθούν και θα αποτελούν τιμή και δόξα για τους προγόνους μας αλλά και για όλους μας.
Η μελέτη αυτή ανακοινώθηκε και παρουσιάστηκε με οπτικοακουστικό υλικό (προβολή διαφανειών και συμμετοχή της χορωδίας του συλλόγου Νταρνακοχωριτών) στις εργασίες του 2^ου Πανελλήνιου Συνεδρίου Λαϊκού Πολιτισμού (Μελωδία-Λόγος-Κίνηση) που διοργανώθηκε από το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, (Τμήμα Επιστήμης Φυσικής Αγωγής και Αθλητισμού Σερρών) και τον Δήμο Σερρών στις 2 – 4 Νοεμβρίου 2001 στις Σέρρες.
Η χορωδία του συλλόγου Νταρνακοχωριτών με μαέστρο τον κ. Ζιάκα Αθανάσιο τραγούδισε σε πρώτη εκτέλεση τον “Ζάμαντα” (βλέπε στίχους στο κείμενο) το Ντος – Νταριμ – Ντος ή (στου Σαμουρσακλή*), νταρνάνικο τραγούδι της *Πεντάπολης Σερρών, την Παναγή και το Κατιρινιό επισής νταρνάνικα τραγούδια.

Αξίζει να παρακολουθήσουμε την μελωδία και το λόγο των στοίχων με την ιδιότυπη “Νταρνάνικη” προφορά.

«ΝΤΟΣ – ΝΤΑΡΙΜ – ΝΤΟΣ»
(Στου Σαρμουσακλή*)

Σήμηρα, σήμηρα.
Σήμηρα τα παλ(ι)καρούδια
Στέκντει σαν τα λιουνταρούδια
Ντος – ντάριμ – ντος
Μα ντ’ παναγιά

Σήμηρα τα κουριτσούδια
Στέκντει σαν τα  κυπαρσούδια
Ντος – ντάριμ – ντος
Μα ντ’ παναγιά

 Σήμηρα κι παντρημένες
Στέκντει λαμπρουστουλισμένες
Ντος  – ντάριμ – ντος
Μα ντ’ Παναγιά

Στου Σαρμουσακλή θα πάου
Κι  κορτσούδ(ι) ’γω θα πάρου
Για να  παντριφτώ,δέκα ουχτώ χρονό.
Ντος – ντάριμ – ντος, μα ντ’ παναγιά
Σήμηρα, σήμηρα.

                                      « ΠΑΝΑΓΗ »

Παναή μας πάει για να πασταλιάσ’ (1)
μεσ’ Γιουργούς του μαγαζί
Τι γυρεύζ’ δω αρή Παναή
τι σμπουρίζς (2) μι τσ’ Ντουβισνοί

Γω δεν ήρτα δω για τσ’ Ντουβισνοί
μόν’ ήρτα να διώ τ’ Μάρθα
κι να διώ κι του κουρτσούδ’

Σαν αρπάχνει Γκόγκλιαρους τ’ βασταγαριά (3)
δέκα κρούει κι μια μητρά
κι απου τ’ σκάλα τ’ κουρδουκλά (4)

Μη του κρούς μπρε Γκόγκλιαρη του κουρτσούδ’
του κουρτσούδ’ είνι μικρό
καμ’ σαρανταριά χρουνό 

1) Επεξεργασία καπνού, 2)Συζητώ, 3) μακρύ ξύλο, 4) κατρακυλά 

« ΤΟΥ ΚΑΤΙΡΙΝΙΟ »

 Ερ σαν κίνση του Κατιρινιό
βρε τζιάνουμ(1), ερ σαν κίνση.
Το Κατιρινιό στ’ αμπέλι
για να πάει, στ’ αμπέλι για να πάει.

Και την σταύρουσι Γιώργης
κιρατάς βρε τζιάνουμ
και την σταύρουσε Γιώργης κιρατάς
στη μεσ’ του σταυροδρόμι.

Και της γύριψη ένα σταφλούδ’
βρε τζιάνουμ και της γύριψη
ένα σταφλούδ, κι’ αυτή
του δίνει πέντη κι’ αυτή του δίνει πέντη

 Ερ, δεν Θέλου γω τα σταφλούδια σου
βρε τζιάνουμ, ερ δεν θέλου γω
τα σταφλούδια σου τα τσαλαπατημένα
τα τσαλαπατημένα

Ερ μον θέλου γω απ’ τουν κόρφου(2) σου
βρε τζιάνουμ ερ, μον θέλου γω
απ’ τουν κόρφου σου τα μουσκουμυρισμένα
τα μουσκουμυρισμένα.

Λοιπόν, 2) Στήθος

ΠΕΡΙΣΤΑΤΙΚΟ ΠΟΥ ΣΥΝΕΒΗ ΤΗΝ ΗΜΕΡΑ ΤΟΥ ΠΑΝΗΓΥΡΙΟΥ ΤΗΣ ΖΩΟΔΟΧΟΥ ΠΗΓΗΣ – ΖΑΜΑΝΤΑ ΤΟ ΕΤΟΣ 1905 ή 1906 ΣΤΗΝ ΠΕΝΤΑΠΟΛΗ

            Το περιστατικό αυτό μου το διηγήθηκε το έτος 1976 ο γέροντας Νικόλτσιος Χρ., γεννηθείς το έτος 1894 και διασταυρώθηκε και από μαρτυρία άλλου κατοίκου, προς τον Νικ. Γορούβα (γραμματέα της Κοινότητας τότε), ο οποίος και αυτός το έχει καταγράψει στις σημειώσεις του και μου το έδωσε μαζί και με άλλο (γλωσσικό κυρίως και τραγούδια) λαογραφικό υλικό.
Την εποχή εκείνη στην τοποθεσία “καφινές”, λίγο πιο επάνω απ τα σημερινά  νεκροταφεία, είχε στρατοπεδεύσει Τούρκικη μονάδα του ιππικού για να επιτηρεί την περιοχή και να αποτρέπει τη δράση των ελληνικών αποσπασμάτων της περιοχής στα πλαίσια του Μακεδονικού Αγώνα.
Ο Τούρκος αξιωματικός που ήταν επικεφαλής, μόλις άκουσε τους πυροβολισμούς που έριχναν οι κάτοικοι, όταν πλησίαζαν τα εικονίσματα από τον “περιστεριό” στην Αγία Παρασκευή, μη γνωρίζοντας την συνήθεια αυτή του εθίμου, κατευθύνθηκε αμέσως με το ιππικό και σταμάτησε τη θρησκευτική πομπή για να ζητήσει εξηγήσεις, κάνοντας αυστηρές συστάσεις.
Τότε, όλο το πλήθος της πομπής άρχισε να διαμαρτύρεται. Με το πρόσχημα ότι ο Τούρκος αξιωματικός έσχισε το επιτραχήλιο του παπά, προσβάλλοντας έτσι τη θρησκεία, αποφάσισαν να πάνε με κάθε μέσον που βρήκαν στα Σέρρας. Το επιτραχήλιο του παπά είχε σχιστεί από πριν, καθώς αυτός ανέβαινε και κατέβαινε από το άλογο κατά την περιφορά των εικόνων στα χωράφια. Εκεί πήγαν στον τότε Μητροπολίτη Σερρών Γρηγόριο Ζερβουδάκη (1892-1909) και διαμαρτυρήθηκαν. Αυτός μεταβίβασε τις έντονες διαμαρτυρίες των κατοίκων και την δική του προς τον Τούρκο Μουτεσαρίφη (Διοικητή) των Σερρών. Ο Τούρκος αξιωματούχος για να εκτονώσει την κατάσταση, διέταξε την μετάθεση του Τούρκου βαθμοφόρου, με αίτιο την παρεμπόδιση θρησκευτικής τελετής των Χριστιανών κατοίκων της Πεντάπολης.

                                                                  Απόστολος Στ. Μελισσάς

 ¹ Γίνεται, ² Στη σειρά, ³  Κάθονται , ⁴ Απέναντι στον ήλιο,  ⁵ Που έφτασε

⁶  Κήρυκα – τελάλη, ⁷ Ανδρείος,  ⁸ Αποκρίθηκε,  ⁹Αυτοπροβλήθηκε – επαινεύτηκε

¹⁰ Χτες,  ¹¹ Κακό,   ¹² Γεμάτα αίματα, ¹³ Χτυπά.